لنف ادم چیست؟

اگر به دلیلی، مایع لنف در یکی از اعضای بدن تجمع پیدا کند و باعث ورم (اِدِم) در آن عضو شود، گفته می‌شود آن عضو دچار لَنْفْ اِدِم  شده­ است. لنف ادم معمولاً به شکل تجمع لنف در دست یا پا بروز می‌کند. لنف ادم یکی از عوارض شایع جراحی پستان در زنان مبتلا به سرطان پستان است.

لنف چیست؟

برای آنکه مواد غذایی به همۀ سلول‌های یک بافت برسند، قسمتی از خون که حامل مواد غذایی، بدون سلول و بی‌رنگ است، از رگ‌ها خارج و وارد بافت می‌شود. به این مایع، مایع میان بافتی گفته می‌شود. مایعِ میان بافتی، پس از تبادل مواد غذایی با سلول‌های بافت، نمی­‌تواند دوباره از راهِ جریان خون و رگ‌های خونی انتقال پیدا کند و به شکل مایعی سفیدرنگ توسط رگ­‌هایی به نام رگ‌های لنفی از بافت خارج می‌شود. به این مایع، لَنْف گفته می‌شود.

لنف در سراسر دستگاه لنفی گردش می کند و سپس به خون بر می گردد. دستگاه لنفی شامل رگ‌های لنفی، گره‌های لنفی و اندام‌هایی چون تیموس و طحال است. دستگاه لنفی محل تولد، آموزش، رشد و زندگی بسیاری از گلبول‌های سفید است و در حفاظت و ایمنی بدن، نقشی کلیدی دارد.

لنف ادم چگونه ایجاد می­‌شود؟

وجود هریک از نقص‌های زیر در دستگاه لنفاوی، ممکن است باعث بروز لنف‌ادم اولیه یا ثانویه شود:

• مسیر برخی از رگ­‌های لنفاوی بسته شده باشد؛
• جدارۀ رگ لنفی آسیب ببیند و با وجود اینکه مسیر رگ باز است، قدرت عضلات و دریچه‌­های داخل رگ به اندازه‌ای نباشد که بتوانند مایع لنف را به سرعت انتقال دهند؛
• گرۀ لنفی که در مسیر رگ لنفی قرار دارد آسیب ببیند و مانع انتقال مایع لنف شود.

انواع لنف ادم

لنف ادم به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم‌­بندی می‌­شود:

• در لنف‌ادم اولیه دستگاه لنفاوی (غدد و رگ­های لنفاوی) به صورت مادرزادی دچار نقص هستند و نمی توانند مایع لنف را به خوبی انتقال دهند. بیشتر علائم لنف ادم اولیه بعد از 35 سالگی بروز می­‌کند.
• در لنف ادم ثانویه، دستگاه لنفاوی در قسمتی از بدن، بر اثر عارضه­‌هایی مانند جراحی، سرطان، شکستگی، عفونتِ عضو، بیماری‌های عفونی، انگلی و غیره آسیب می‌بیند و لنف در آن عضو تجمع می‌کند. شایع‌ترین عامل ایجاد لنف ادم ثانویه، جراحی برای درمان سرطان‌های پستان، سرطان‌های دستگاه تناسلی زنان (مانند سرطان رحم و تخمدان)، سرطان‌های دستگاه تولید مثلی مردان (مانند سرطان بیضه) و دیگر سرطان‌هایی است که دست، پا یا حفرۀ لگن را درگیر می‌کنند.

چه مدت بعد از جراحی لنف ادم ایجاد می‌شود؟

اکثر بیماران معمولاً بلافاصله پس از جراحی لنف ادم را تجربه می­‌کنند. اولین نشانه‌‌های تورم در اطراف محل بخیه بروز می‌کند و اگر درمان نشود، ممکن است سفت و دردناک شود. با گذشت زمان، میزان تجمع لنف نیز افزایش پیدا کرده و کم کم دست نیز ورم می­‌کند. ممکن است باقی‌ماندۀ پستان نیز متورم شود.

در بیشتر بیماران حدود یک تا دو سال پس از جراحی تورم دست وضوح بیشتری پیدا می‌کند اما در برخی افراد ممکن است خیلی دیرتر و با گذشت چندین سال از زمان جراحی بروز کند. ممکن است لنف ادم با آغاز شیمی درمانی خود را نشان دهد.

عوامل متفاوتی از جمله ویژگی‌های ژنتیکی بیمار، نوع بدخیمی، وسعت توده، شرایط جراحی و غیره در زمان ایجاد و شدت بروز لنف ادم مؤثر هستند.

لنف ادم با چه عوارض و محدودیت‌هایی همراه است؟

مهم‌ترین عوارض لنف ادم عبارتند از:

کاهش دامنۀ حرکت عضو درگیر؛

درد؛

تورم و سنگین شدن عضو؛

حساسیت بیشتر نسبت به عفونت؛

تغییرشکل عضو درگیر؛

اثرات روانی و اجتماعی.

با انجام اقدامات پیشگیرانه و درمانی مناسب می­توان به خوبی لنف ادم و عوارض ناشی از آن را کنترل کرد.

چه زمانی جهت پیشگیری و درمان باید به پزشک مراجعه کنیم؟

قبل از جراحی و زمانی که درمان‌هایی مانند شیمی درمانی یا پرتودرمانی برای شما تجویز می‌شود، قبل از آغاز درمان، از پزشک بخواهید تا عوارضی را که ممکن است با آنها مواجه شوید، و از جمله احتمال بروز لنف‌ادم را برای‌تان شرح دهد. در جراحی‌های برداشتن سینه، جراحی مربوط به سرطان‌های دستگاه تناسلی در زنان و مردان و دیگر جراحی‌های دست، پا و لگن، احتمال بروز لنف ادم وجود دارد. اگر قبلا تحت چنین جراحی‌هایی قرار گرفته‌اید، در اولین فرصت ممکن برا آغاز پیشگیری یا درمان لنف ادم با یک پزشک مشورت کنید.

چه چیز‌هایی باعث بیشتر شدن لنف ادم می شود؟

کاهش تعداد رگ­‌های لنفاوی بر اثر جراحی در سرطان پستان، عامل اصلی ایجاد لنف ادم در این بیماری می‌­باشد. از طرفی داروهای شیمی درمانی با آسیب به جدارۀ رگ‌­ها و پرتودرمانی از طریق ایجاد فیبروز (سخت و ضخیم شدن بافت) نیز باعث تشدید انسداد رگ لنفی و ایجاد لنف ادم می­‌شوند. بنابراین، هر عاملی که باعث شود تولید لنف افزایش یابد و یا جریان این مایع از طریق عروق لنفاوی کند شود، باعث تشدید لنف ادم می­‌شود.

در اینجا به مهم‌ترین علل تشدید و بروز لنف‌ادم اشاره می‌شود:

فعالیت نامناسب:

کارکردن سریع با عضو مبتلا (مثلا هم زدن تخم مرغ)، جریان خون را در عضو مبتلا افزایش می دهد. این مساله منجر به تولید بیشتر مایع لنف می­‌شود. از طرف دیگر بر اثر کار، ماهیچۀ جدارۀ رگ لنفی نیز خسته می‌شود و نمی­‌تواند به عبور مایع لنف کمک کند. این دو عامل در مجموع باعث تشدید لنف ادم می­‌شوند.

فعالیت بدنی مناسب دارای دو ویژگی است: 1- به آهستگی انجام شود.  2- فرد در زمان خستگی استراحت کند.

اگر این دو شرط رعایت شود، فعالیت بدنی می تواند به کاهش لنف ادم هم کمک می­‌کند، چون در هنگام فعالیت، انقباض و استراحت متناوب عضله­‌های اطراف رگ­‌های لنفاوی مانند یک پمپْ از بیرونِ رگ باعث تسهیل انتقال لنف می­‌شوند.

فشار بر روی عضو مبتلا:

فشار بر روی عضو مبتلا به لنف ادم می‌تواند انتقال لنف را کندتر کند. برای جلوگیری از وارد آمدن فشار روی عضو، موارد زیر را رعایت کنید:

آستین لباس نباید تنگ باشد. ازساق دست استفاده نکنید.

بند کیف و ساک دستی را روی دست مبتلا نگذارید.

از دست مبتلا به لنف ادم فشارخون گرفته نشود (نبایدکاف فشارسنج روی دست مبتلا بسته شود).

زیر بند سوتین، تکه ای ابر یا فوم دوخته شود تا فشار بند پخش شود و روی یک نقطه خاص نباشد.

از زیور آلات تنگ یا زیور آلاتی که قابلیت باز و بسته شدن ندارند، مانند انگشتر و النگو استفاده نکنید. (استفاده از ساعت و دستبند اشکالی ندارد چون می­توان آنها را به راحتی درآورد).

گرما و سرما

هم گرما و سرمای محیط، و هم گرما و سرمای موضعی، می‌تواند لنف ادم را تشدید کند. برای اجتناب از آن، به نکات زیر توجه کنید:

در هنگام استحمام از آب ولرم استفاده کنید.

از قرار دادن کیسۀ آب گرم یا سرد روی عضو، خودداری کنید.

از نشستن در مجاورت بخاری و گرم کردنِ عضو با حرارت آن خودداری کنید.

از سونای خشک و تر اجتناب کنید (اگر آب استخر و جکوزی ولرم باشد مانعی ندارند).

مواد شیمیایی شوینده­‌ها

در هنگام شستشوی دستی لباس، ظرف شستن و هرگونه تمیزکاری که با مواد شوینده انجام می­‌شود، حتماً از دستکش ظرفشویی استفاده کنید.  

استفاده از صابون و شامپو اشکالی ندارد. نگران شستشوی دست، پس از دستشویی و شستشوی بدن، حین استحمام نباشید.

زخم، گزش، سوختگی، عفونت

هرچیزی که به پوست سالم دست آسیب برساند، احتمال عفونت و آسیب رگ­‌های لنفاوی را زیاد می­‌کند. برای پیشگیری از آن، به موارد زیر توجه کنید:

برای تزریق دارو، سرم و خون­‌گیری نباید از دست مبتلا استفاده شود.

در هنگام فعالیت‌هایی نظیر سبزی پاک کردن، جارو کردن و هر فعالیتی که احتمال بریدگی و خراشیدگی را زیاد می­‌کند از دستکش استفاده کنید.

ناخن‌های دست را از ته نگیرید و گوشه‌های ناخن را نکِشید. از لاک، استون و کاشتِ ناخن اجتناب کنید.

برای رفع موهای زائدِ زیر بغل، از تیغ استفاده نکنید. به‌ جای آن، از ماشین اصلاح یا پودر یا کرم موبر (در صورت عدم حسایت) استفاده کنید. لیزر موهای زائد، شش ماه پس از پایان درمان اشکالی ندارد.

در مسافرت لباس آستین بلند بپوشید و مراقب گزش حشرات باشید. از مواد دفع کنندۀ حشرات و توری پشه‌بند استفاده کنید.

خشکی دست باعث ایجاد ترک‌های ریز و افزایش احتمال عفونت می‌­شود. بنابراین از کرم مرطوب کنندۀ مناسب استفاده کنید. بو، رنگ و شرکت تولید کنندۀ کرم تفاوتی ایجاد نمی‌کند. روغن‌های گیاهی و ویتامین A به تنهایی رطوبت را تامین نمی­‌کنند ولی اگر تمایل به استفاده از روغن خاصی دارید اول کرم مرطوب کننده را روی پوست بمالید و سپس روغن را استعمال کنید. کرم‌هایی که هم مرطوب کننده و هم چرب کننده‌اند نیز گزینۀ مناسبی هستند.

بروز علائمی نظیر دانه­‌های قرمز رنگ روی دست، گَرمی، قرمزی و درد می‌تواند نشانه شروع عفونت دست باشد و باید سریعاً زیر نظر پزشک، درمان با داروی مناسب را شروع کنید.

شیمی درمانی

برخی داروهای شیمی درمانی لنف ادم را تشدید می­‌کنند. برای کاهش لنف ادم در دوره شیمی درمانی باید استراحت کافی داشته باشید و درمان­‌های لنف ادم، نظیر ماساژ لنفاوی و استفاده از دستکش یا جوراب مخصوص لنف ادم را انجام دهید.

پرتودرمانی

نحوۀ ماساژ لنفاوی در طول دورۀ پرتودرمانی متفاوت است. در این زمینه حتماً با لنفوتراپیست مشورت کنید. از یک ماه پس از پایان پرتودرمانی به شرط بهبودی التهاب و سوختگی ناحیۀ پرتودرمانی، می­‌توانید ماساژ استاندارد لنفاوی را انجام دهید.

داروها

برخی از داروها لنف‌ادم را تشدید می­‌کنند؛ ولی تصمیم برای ادامه مصرف آن­ها با پزشک تجویز کننده است. بعضی از این داروها عبارتند از: انسولین و داروهای کنترل قند خون ، داروی تیرویید، داروهای پوکی استخوان مثل زومتا و قرص استئوفوس و برخی مسکن‌ها.

بهتر است از مصرف مسکن‌ها، بدون مشورت با پزشک یا لنفوتراپیست خودداری کنید اما در موارد لزوم، استامینوفن مناسب‌­ترین گزینه است.

مسافرت

در هنگام مسافرت از آستین یا جوراب مخصوص یا بانداژ استفاده کنید. در طول سفر ماساژ لنفاوی را انجام دهید و استراحت کافی داشته باشید.

چاقی

با نظر متخصص تغذیه حتماً برای رسیدن به وزن مناسب اقدام کنید چون چاقی علاوه بر افزایش لنف ادم، خطر عود سرطان پستان را نیز زیاد می­‌کند.

استرس

بروز اضطراب و استرس می­‌تواند لنف ادم را تشدید­ کند. بنابراین آموزش تکنیک­‌های کنترل استرس و اصلاح نگرش فرد به خود و مسائل زندگی بسیار مهم است.

نکات مربوط به خواب

در هنگام خواب، به نکات زیر توجه کنید:

بهتر است روی دست مبتلا به لنف ادم نخوابید. ولی اگر به ناچار روی آن خوابیدید با انجام ماساژ لنفاوی قبل و پس از بیدارشدن می‌توان از بروز لنف ادم پیشگیری کرد.

حداقل یک بالش زیر دستتان بگذارید تا دستتان از سطح زمین بالاتر قرار گیرد و با ایجاد سطح شیب‌دار، مایع لنف در حین خواب تخلیه شود. توجه کنید که دست باید صاف قرار بگیرد و خم شده نباشد. بهتر است از دو بالش نیم دایره (مانند بالش­‌های مسافرتی که برای پشت گردن طراحی شده اند) برای جلوگیری از بسته شدن مسیر لنف در حین خواب استفاده کنید. یکی را زیر بغل و دیگری را در جلوی آرنج بگذارید. در این صورت اگر در حین خواب روی دستتان بخوابید ورم کمتری ایجاد می­‌شود.

درمان لنف ادم

از نظر درمان تفاوتی میان لنف ادم اولیه و ثانویه وجود ندارد.

درمان استاندارد لنف ادم شامل موارد زیر است:

خود مراقبتی

ماساژ لنفاوی

ورزش‌های خاص عضلات شانه و گردن

استفاده از آستین، جوراب یا بانداژ بر اساس نظر لنفوتراپیست

درمان‌های کمکی عبارتند از:

استفاده از تکنیک­‌های رفع فیبروز و انسداد (مانند لیزر که م­ی‌توان، اِنْدِرمولوژی، پمپ­های فشاری و غیره)

جراحی‌های خاص رگ­های لنفاوی

برای پیشگیری یا درمان لنف ادم، می­توان از 24 تا 48 ساعت پس از جراحی، ماساژ و پوشیدن آستین یا جوراب مخصوص را شروع کرد. درمان استاندارد در شرایطی که لنف ادم شدید باشد تا 28 جلسه نیز ادامه دارد. هم چنین لازم است پس از درمان نیز، لازم است پیگیری هفتگی یا ماهانه انجام شود.

نوشته شده بر اساس:

NCI – lymphedema-pdq

Gupta A, Moore JA. Lymphedema. JAMA Oncol. 2018;4(5):755. doi:10.1001/jamaoncol.2017.5553

mayoclinic – lymphedema – symptoms and causes

lymphatic education and research network – lymphedema FAQs