عوارض پرتو درمانی

عوارض مربوط به پرتو درمانی، با توجه به شرایط بدن بیمار، نوع بیماری، وسعت آن و محلش و همچنین نوع درمان، مدت و شدت تابش و محل تاباندن اشعه، در افراد مختلف متفاوت است. حتی ممکن است پرتو درمانی در بعضی افراد هیچ عارضه‌ای ایجاد نکند. بعضی از عوارض ممکن است در حین یا بلافاصله بعد از تمام شدن جلسه‌ی پرتو درمانی به وجود بیایند و بعضی دیگر ممکن است مدت‌ها بعد، حتی بعد از گذشت یک سال یا دیرتر بروز کنند. این عوارض معمولاً با گذشت چند هفته تا چند ماه از اتمام درمان، برطرف می‌شوند، اما ممکن است گاهی برای مدت زیادی با شما باقی بماند یا زندگی شما را برای مدت زیادی تحت تاثیر قرار دهد. برنامه ریزی درمانی خوب و دقیق می‌تواند از ایجاد عوارض بلند‌مدت جلوگیری کند. عوارض احتمالی درمان و اثری که می‌تواند روی زندگی شما داشته باشد را از پزشک خودتان بپرسید.

اینکه عوارض جانبی چه تاثیری بر زندگی شما خواهد داشت به چیز‌های زیادی بستگی دارد. بعضی از بیماران حتی در طول درمان به سر کار می‌روند، بعضی دیگر اوقاتشان را با فعالیت‌های تفریحی پر می‌کنند و بعضی دیگر ترجیح می‌دهند که فقط استراحت کنند. از این گذشته، اگر هر گونه عارضه‌ی جدیدی در شما بروز کرد یا اگر فکر می‌کنید که پرتو درمانی زندگی شما را  مختل کرده، خیلی زود آن را به پزشک و تیم مراقبتی خود اطلاع دهید.

عوارض عمومی

عوارض پرتو درمانی معمولاً وابسته به محلی هستند که پرتو به آن تابانده می شود. اما بعضی از اثرات شایع ممکن است با تاباندن اشعه به هر قسمت از بدن ایجاد شوند و اصطلاحاً عمومی هستند.

خستگی

 عوارض پوستی

 ریزش مو

بی اشتهائی

 تهوع

 اسهال

 عوارض خونی

 لَنف اِدِم

سخت شدن بافت ها (فیبروز)

سخت شدن عضلات و مفاصل

 

خستگی دوران درمان:

 بعضی از بیماران، مدتی بعد از آغاز دوره‌ی درمان، دچار احساس خستگی و ضعف می‌شوند و معمولاً با ادامه‌ی درمان، شدید‌تر می‌شود؛ به نحوی که میزان فعالیت روزمره‌شان کاهش می‌یابد. این خستگی با استراحت برطرف نمی‌شود. پرتو درمانی با تاثیر روی سلول‌های سالم و بافت‌های طبیعیِ بدن باعث افزایش مصرف انرژی بدن و در نتیجه خستگی می‌شود. علاوه بر این، خستگیِ دوران درمان ممکن است به علل دیگری مانند مصرف انرژی زیاد در بدن (به علت اثرات درمان یا به واسطه‌ی فعالیت تومور)، اضطراب ناشی از بیماری، رفت‌‌‎و‌‌‌آمدهای روزانه برای درمان تشدید شود. دیگر درمان‌های سرطان، مانند شیمی‌درمانی هم می‌توانند باعث ایجاد احساس خستگی شوند.

 اگر دچار خستگی شده‌اید، بهتر است د طول دوره‌ی درمان به خودتان استراحت بیشتری بدهید. فعالیت خود را محدود‌تر کرده، مدت خواب شبانه‌تان را افزایش دهید. به علاوه می‌توانید چند استراحت کوتاه روزانه داشته باشید. در ضمن سعی کنید برای انجام کارهای روزمره از افراد خانواده کمک بگیرید.

از آنجا که خستگی دوران درمان با هیچ روش آزمایشگاهی و عکس‌برداری قابل تشخیص نیست، لازم است میزان آن و هرگونه تغییر در آن را خودتان به دکترتان بگویید.

عوارض پوستی:

پرتو درمانی می‌تواند باعث ایجاد حالت آفتاب سوختگی، قرمزی یا تیرگی و خشکی، تحریک پذیری و خارش پوست منطقه‌ای شود که به آن پرتو تابانده شده است. مراقب باشید که با  خاراندن یا ساییدن یا هر نوع تحریکِ دیگری، به پوست خود آسیب نرسانید. در منطقه‌ی ‌‌درمان از پودر، پماد و یا کرم استفاده نکنید. در صورتی‌که شدت علائم پوستی زیاد باشد می‌توان با احتیاط از روغن سبک مخصوص بچه استفاده کرد. ممکن است تیرگی پوست مدت زیادتری باقی بماند اما دیگر علائم معمولاً طی چند هفته پس از درمان از بین می روند.

نکاتی برای مراقبت از پوست منطقه ی تحت درمان:

پوستِ منطقه‌ی تحت درمان را از تابش مستقیم اشعه آفتاب محافظت کنید. در صورتی‌که مجبورید برای مدتی زیر نور خورشید قرار بگیرید، حتماً از کرم ضد آفتاب با SPF 30 یا بیشتر استفاده کنید. از قرار دادن چیزهای سرد یا گرم (مانند پد خنک کننده،  حوله‌ی  گرم، کیسه‌ی آب گرم، روی پوست خودداری کنید.

لباس‌های نخی و خنک و حتی‌الامکان گشاد بپوشید. از منطقه‌ی درمانیِ علامت‌گذاری شده حفاظت نمایید و مراقب باشید که علائم پاک نشود.

از خاراندن، مصرف دارو و پودر یا مواد آرایشی و نیز شستشوی منطقه‌ی درمان حتی‌الامکان بپرهیزید. شستشوی منطقه‌ی درمان ممکن است باعث تشدید واکنش پوستیِ ناشی از درمان شده و علامت‌هایی را که برای تعیین منطقه‌ی درمان روی پوست کشیده شده است، کمرنگ یا پاک کند. به‌طور کلی توصیه می‌شود برای نظافت، منطقه‌ی درمان را با آب ولرم خیس کرده و با حوله‌ای نرم، بدون مالیدن و فقط با قرار دادن آن روی پوست، پوست را خشک کنید.

از مصرف مواد آرایشی، عطر و لوسیون در منطقه درمان خود‌داری کنید. در مورد اصلاح موهای منطقه‌ی تحت درمان از پزشک خود راهنمایی بگیرید.

اگر علائم  پوستی شدت یافت، سطح پوست ترشح پیدا کرد، یا تاول و زخم در آن پدیدار شد، فوراً به پزشک معالج خود اطلاع دهید.

ریزش مو:

 پرتو درمانی بر خلاف شیمی‌درمانی باعث ریزش موهای سراسر بدن نمی شود. بلکه تنها ممکن است باعث ریختن یا کم‌پشت شدن موهایی شود که در معرض تابش اشعه قرار می‌گیرند. ریزش موهای منطقه‌ی درمان با شدت‌های متفاوتی رخ می‌دهد. در اکثر موارد رویش مو پس از درمان دوباره شروع می‌شود، اما میزان رشد مجدد موها به منطقه‌ی درمانی و مقدار اشعه‌ی داده شده بستگی دارد.

در صورت ریزش موهای سر، اگر قصد دارید از کلاه، کلاه‌گیس، یا پوششی دیگر روی سرتان استفاده کنید، مطمئن شوید که پوست سرتان را تحریک نمی کند.

بی‌اشتهایی:

برخورد اشعه‌ به قسمت‌های مختلف دستگاه گوارش می‌تواند باعث بروز عوارض گوناگونی مانند تهوع، درد‌ِ معده، تغییرات چشایی و اختلال در بلع و یا سایر مسائل گردد. عوارضی که هریک به تنهایی یا در مجموع می توانند باعث کاهش اشتهای شما به خوردن بشود.

از آنجا که پرتو درمانی می‌تواند باعث تحلیل رفتنِ قوای جسمی شما شود، بیمارانی که تحت پرتو درمانی قرار می‌گیرند، باید تغذیه‌‌ی مناسبی داشته باشند. اختلالِ تغذیه و بی‌اشتهایی، ترمیم بافت‌های سالم تخریب شده را به تاخیر می‌اندازد. به علاوه، تغذیه‌ی مناسب به بیمار کمک می‌کند درمان و عوارض آن را بهتر تحمل نماید. رعایت نکات زیر می تواند به افزایش اشتهای شما کمک کند.

• به جای 3 وعده‌ غذایِ پرحجم، روزانه 5 الی 6 وعده غذای پر کالری و سرشار از پروتئین بخورید.
• یک برنامه‌ی غذایی تنظیم کنید. طبق برنامه، هر روز در زمان مشخص شده در برنامه، حتی اگر گرسنه نیستید، غذا بخورید.
• اگر نمی‌خواهید غذاهای جامد بخورید بهتر است از شیک‌ها، آبمیوه ها، عصاره‌ها و سوپ استفاده کنید.
• با انجام فعالیت‌های خاص نظیر پیاده‌رویِ کوتاه، اشتهای بیشتری برای میل غذا خواهید داشت. قبل و هنگام غذا کمتر مایعات بخورید تا باعث کاهش اشتهای شما نشود.
• با تغییر محل صرف غذا، خوردن غذا با دیگران، تماشا کردن تلویزیون و گوش کردن به رادیو در حین خوردن غذا و تهیه‌ی غذاهای جدید در رژیم غذایی تنوع ایجاد کنید. این کار به تقویت اشتها کمک می‌کند.
• اگر برای مدتی طولانی نمی‌توانید غذا بخورید و در حال کاهش وزن هستید، با مشورت پزشک و یا مشاور تغذیه، استفاده از داروهای اشتها‌آور، ویتامین‌ها و مکمل‌های غذایی (مانند نوشیدنی‌های پروتئین دار) را آغاز کنید.
• استرس و اضطراب می تواند میل شما به غذا را کم کند. سعی کنید آرامش روحی خود را حفظ کنید و در صورت نیاز، حتماً با یک مشاور روان‌شناس صحبت کنید. در اصفهان و تهران می توانید از روان‌شناسان مکسا کمک بگیرید.
• اگر می‌توانید برای تنظیم برنامه‌ی غذایی خود با یک مشاور تغذیه صحبت کنید. مشاوره تغذیه‌ی مکسا در اصفهان و تهران به صورت رایگان در دسترس شما قرار دارد.

تهوع:

برخی بیماران پس از انجام پرتو درمانی احساس تهوع دارند. احساس تهوع می‌تواند به علت پرتو درمانی در گردن، قفسه‌ی سینه یا شکم به وجود آید. گرچه ممکن است صرفاً به استرس شما باشد. در صورت بروز تهوع، حتماً آن را به پزشک خود اطلاع دهید. رعایت نکات زیر هم می تواند برای پیشگیری و کنترل تهوع به شما کمک کند.

• غذاهای کم ادویه و بی ادویه و آسان هضم و نوشیدنی‌هایی که معده را تحریک نمی‌کنند بخورید. خوردن تُست‌ها، ژله‌ها و بیسکویت‌های ساده هم، قابل توصیه است.
• قبل از جلسه‌ی پرتو درمانی غذای سنگین نخورید. معمولاً بهتر است که قبل از پرتو درمانی یک وعده غذای سبک بخورید.
• به جای 3 وعده غذای پرحجم در روز، بهتر است 6-5 وعده غذای کم حجم میل کنید.
• قبل یا هنگام خوردن غذا مایعات زیادی ننوشید. نباید بلافاصله بعد از غذا دراز بکشید.
• از غذاها و نوشیدنی‌ها ولرم (نه داغ و نه سرد) استفاده کنید.
• از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هایی که بوی زیاد و تندی دارند مانند: قهوه، ماهی، پیاز، سیر و غذاهای پر ادویه یا سرخ شده، پرهیز نمایید.
• خوردن کمی بستنیِ یخی یا یخ در بهشت، به پیشگیری از حالت تهوع کمک می‌کند.
• مکیدن آبنبات‌های بدون قندِ نعنایی یا آبنباتِ ترش (درصورتی‌که دهان زخم نباشد) توصیه می‌شود.
• تمدد اعصاب قبل از پرتو درمانی و آرام بودن باعث می‌شود که شما حالت تهوع کمتری داشته باشید. با کشیدن نفس عمیق یا مرور خاطرات، تصاویر و تخیلاتی که احساس خوبی در شما ایجاد می‌کند و فعالیت‌های لذت بخش مانند کتاب خواندن، گوش دادن به موسیقی و یا سایر سرگرمی‌ها، اعصاب خود را آرام کنید.
• در صورت احساس استفراغ، نفس کشیدن آرام و عمیق یا قدم زدن در هوای تازه می‌تواند به شما کمک کند.
• با گفت‌و‍‌گو با دوستان یا اعضای خانواده، گوش دادن به موسیقی یا دیدن فیلم سر خود را گرم کنید.
• اگر احساس دلهره یا دیگر احساساتِ ناخوشایند در شما برای مدتی پایدار ماند با یک مشاور روان‌شناس حرف بزنید. در اصفهان و تهران می توانید از روان‌شناسان مکسا کمک بگیرید.
• اگر می‌توانید برای تنظیم برنامه‌ی غذایی خود با یک مشاور تغذیه صحبت کنید. مشاوره تغذیه‌ی مکسا در اصفهان و تهران به صورت رایگان در دسترس شما قرار دارد.

اسهال:

اسهال غالباً در هفته‌‍‌ی سوم یا چهارمِ پرتو درمانیِ ناحیه شکم و لگن پیش می آید. اگر به اسهال دچار شدید، حتماً آن را به پزشک خود اطلاع دهید. رعایت نکات زیر هم می تواند برای پیشگیری و کنترل اسهال به شما کمک کند.

• به جای 3 وعده غذای پرحجم، روزانه 5 الی 6 وعده غذای کم‌حجم بخورید.
• املاح از دست رفته‌ی بدنتان را جبران کنید. سدیم و پتاسیم از مهمترین این املاح هستند. شما می‌توانید با خوردن غذاهایی که سدیم و پتاسیم بالایی دارند و میوه‌هایی از قبیل موز، پرتقال، هلو، عصاره‌ی زردآلو و سیب زمینی آب پز با پوره‌ی سیب زمینی، این نمک‌های از دست رفته را تا حدودی جبران نمایید.
• روزانه 8 الی 12 لیوان مایع بنوشید. این مایعات می‌تواند شامل آب، عصاره‌ی رقیقِ گوشت، لیموناد زنجبیلی یا نوشیدنی‌های انرژی زا باشند. از نوشیدن مایعات خیلی سرد یا داغ خودداری کنید. نوشیدنی‌ها را به آرامی بنوشید. از نوشیدنی‌های گازدار پرهیز کنید. یک گزینه‌ی مناسب برای درمان کم آبی بدن، نوشیدن محلول  اُ آر اِس (ORS)، است. در مورد انواع مایعاتی که می‌توانید مصرف کنید از پزشک یا پرستار خود سوال کنید.
• نوشیدنی‌ها را با دمای معمولی اتاق میل نمایید.
• غذاهای کم‌فیبر بخورید. غذاهایی که فیبر زیادی دارند یا باعث نفخ می‌شوند و یا باعث شدید‌‌تر شدن اسهال می‌شوند. مثال‌هایی از غذاهای کم‌فیبر شامل موز، برنج سفید، نان سفید و ماست ساده هستند. نان، بیسکوئیت و دیگر مواد غذایی سبوس‌دار را نخورید.
• در صورت طولانی شدن مدت اسهال (بیشتر از 24 ساعت) و یا درد و دل‌پیچه همراهِ اسهال حتماً به پزشک یا پرستار خود اطلاع دهید. ممکن است پزشک با تجویز دارو یا گاهی سرم، آب و مواد دفعی از دست رفته را جبران کند.
• پس از اجابت مزاج از آب جهت شستشو و طهارت استفاده کنید. در صورت آسیب به مقعد و راست روده، و یا خونریزی از آن یا هموروئید (بواسیر) به پزشک یا پرستار خود مراجعه کنید.
• از خوردن غذاهای پر‌ادویه یا چرب، پرهیز نمایید.
• مصرف شیر و محصولات لبنی مانند بستنی، خامه و پنیر را محدود کنید.
• از نوشیدنی‌های الکلی دوری کنید.
• اگر می توانید برای تنظیم برنامه‌ی غذایی خود با یک مشاورِ تغذیه صحبت کنید. مشاوره تغذیه‌ی مکسا در اصفهان و تهران به صورت رایگان در دسترس شما قرار دارد.

عوارض خونی

گاهی پرتو درمانی می‌تواند سبب کاهش سلول‌های خونی مانند گلبول‌های سفید یا پلاکت‌ها شود. گلبول‌های سفید از بدن در برابر عفونت‌‎ها دفاع می‌کنند. پلاکت‌ها نیز به لخته کردن خون کمک می‌کنند. قبل و یا در طول دوره‌ی پرتو درمانی لازم است آزمایش ساده‌ی خون انجام دهید. آزمایشی که تعداد سلول های مختلف خون شما و تغییرات آن‌ها در طول درمان را نشان می‌دهد. اگر سلول‌های مختلف خون کاهش بیابند، ممکن است پزشک شما درمان شما را تغییر داده یا مدتی قطع کند تا تعداد سلول‌های خونی به میزان طبیعی برسد.

لنف ادم

دستگاه لنفی از مجموعه‌ای رگ‌های لنفی و گره‌های لنفاوی تشکیل شده که مایع لنف را در خود جای داده است. دستگاه لنفی، مایعِ میان‌بافتی را جمع آوری می‌کند و محل زندگی بسیاری از گلبول های سفید خون است؛ از این‌رو نقش پررنگی را در مقابله با عفونت‌ها در بدن ایفا می‌کند.

گاهی پرتو درمانی باعث آسیب رسیدن به رگ‌های لنفی یا غدد لنفاوی می‌شود. بنابراین مایعِ میان‌ بافتی نمی‌تواند وارد رگ‌های لنفی شود و در بافت، تجمع می‌کند و باعث تورم اندام می‌شود. به این تورم در اندام، لَنْفْ اِدِم گفته می‌شود. لَنْفْ ادم معمولاً  در یک دست یا پا اتفاق می افتد اما می‌تواند قسمت‌های دیگر بدن را هم درگیر کند.        

لَنْفْ اِدِم ممکن است بلافاصله بعد از درمان یا پس از گذشت مدت‌ها بروز کند. معمولاً با اتمام درمان، لَنْفْ اِدِم هم خوب می شود اما گاهی باقی می‌ماند

زود تشخیص دادن لَنْفْ اِدِم می تواند به درمان موثر آن کمک کند. یک ماساژْ درمان یا لنفوتراپیست می تواند به شما در درمان لَنْفْ اِدِم کمک کند. اگر در اصفهان یا تهران زندگی می‌کنید می‌توانید با مراجعه برای درمان لَنْفْ اِدِم به مکسا بیایید.

سخت شدن بافت‌ها (فیبروز)

پرتو درمانی ممکن است باعث سخت شدن بافت پوست، یا دیگر قسمت‌های بدن شود. به این حالت فیبروز بافتی می‌گویند. فیبروز بافتی می‌تواند چند هفته تا چند ماه بعد از اتمام درمان، اتفاق بیافتد و دارای اثرات مختلفی است. از جمله  تاثیرات فیبروز بافتی، می‌توان به درد، سختی بافت و کاهش ارتجاع پذیری، کاهش توانایی بافت و تنگی مسیر‌هایی مانند مجرایِ دفع ادرار اشاره کرد. در صورت مواجه شدن به هر احساس شبیه به فیبروز یا سختی و یا درد، حتماً آن را خیلی زود به پزشک‌تان اطلاع دهید.

سخت شدن عضلات و مفاصل

پرتو درمانی ممکن است باعث سخت شدن، متورم شدن و احساس ناراحتی در عضلات و مفاصل و همچنین قفل شدگی عضلات و مفاصل شما شود. برای درمان این حالت با پزشک خود مشورت کنید. معمولاً یک متخصص طبِ فیزیکی یا فیزیوتراپ می‌تواند به شما در رفع این عوارض کمک کند. برای استفاده از خدمات فیزیوتراپی رایگان، می‌توانید به مراکز مکسا در اصفهان و تهران مراجعه کنید.

عوارض اختصاصی

از آنجا که پرتو درمانی، درمانی موضعی است، تابش اشعه به هر قسمت از بدن می‌تواند عوارض خاص خود را داشته باشد. به یاد داشته باشید که بهترین مرجع برای پرسیدن سوالات‌تان در مورد عوارض و اطلاع از عوارض احتمالی درمان، تیم مراقبت و پزشک شما هستند.

در اینجا به عوارضی که ممکن است در اثر تابش اشعه به قسمت های مختلف بدن به وجود بیاید اشاره می‌شود. ممکن است در یک نفر هیچ یک یا فقط یکی از عوارض اشاره شده و یا گاهی چند عارضه به صورت همزمان و با شدت‌های مختلف بروز کند. همچنین ممکن است این عوارض در ابتدای درمان، در طول آن یا پس از پایان درمان یا حتی بعد از گذشت مدتی زیاد از آن بروز کنند. جزئیات مربوط به عوارض احتمالی و زمان احتمالی بروز آن و شدت آن را از پزشک رادیوتراپیست خود بپرسید.

گاهی ممکن است عوارض دیگری که بسیار نادر هستند در پی انجام پرتو درمانی رخ دهند که در این جدول به آن ها اشاره نمی‌شود.

قسمتی از بدن که اشعه به آن تابانده می‌شود	اثرات جانبیِ احتمالی
مغز	·         خستگی ·         ریزش‌مو ·         تغییراتِ پوستی ·         تهوع و استفراغ ·         سردرد ·         تار شدن دید ·         کاهش شنوایی ·         ضعف در حافظه یا تکلم ·         تشنج
سر و گردن	·         خستگی ·         ریزش منطقه‌ای مو ·         سوزش در دهان و یا ایجاد زخم دهانی (آفْت) ·         خشکیِ دهان ·         تغییر در احساس مزه‌ها ·         آسیب‌پذیری دندان‌ها           قفل شدن فک ·         گوش درد ·         تغییراتِ پوستی ·         تورم در لثه‌ها، گلو یا گردن ·         کاهش فعالیت تیروئید
پستان	·         خستگی ·         ریزش منطقه‌ای مو ·         تغییراتِ پوستی ·         اِدِم و تورم (لنفْ اِدِم) ·         حساس شدن
قفسه سینه	·         خستگی ·         ریزش منطقه‌ای مو ·         تغییرات پوستی ·         تغییرات در گلو مانند سخت شدن بلع ·         سرفه ·         تب ·         تنگی نفس ·         قفل شدن شانه
شکم و معده	·         اسهال ·         خستگی ·         ریزش منطقه‌ای مو ·         تهوع و استفراغ ·         یبوست ·         گرفتگی عضلات شکم و دل درد ·         تغییرات پوستی ·         تغییر در ادرار و دفع (شامل سوزش در هنگام دفع، خون در ادرار،         بی‌اختیاری، تکرر ادرار، احتباس ادرار یا اشکال در دفع)
لگن و روده	·        اسهال ·        یبوست ·        خستگی ·        ریزش منطقه‌ای مو ·        تغییرات پوستی ·        تهوع و استفراغ ·       تغییر در میل و توان جنسی (زنان و مردان) ·       تغییر در باروری (زنان و مردان) ·      تغییر در قاعدگی و یائسگی زودهنگام (زنان) ·      تغییر در ادرار و دفع (شامل سوزش در هنگام دفع، خون در ادرار، تکرر ادرار، احتباس ادرار یا اشکال در دفع) ·     بی‌اختیاری در دفع ادرار و یا مدفوع ·     خونریزی از مخرج

نوشته شده بر اساس:

NHS radiotherapy side effects

متون آموزشی بیمارستان الزهرا اصفهان – رادیوتراپی

American Cancer Society – Radiation effects on different parts of body