وضعیت مراقبت های حمایتی و تسکینی در ایران
در حال حاضر مراقبت های حمایتی و تسکینی در ایران به صورت سیستماتیک ارائه نمیشود. در گزارشهای سالانه موسسه بین المللی نظارت بر مراقبت های پایان عمر و سازمان جهانی بهداشت، وضعیت ارائه مراقبت های حمایتی و تسکینی درکشورهای مختلف بررسی شده. کشورهای جهان بر اساس وضعیت ارائۀ مراقبت های تسکینی به 4 گروه اصلی تقسیم میشوند.
گروه 1) کشورهای فاقد هیچ فعالیت شناخته شده در زمینۀ مراقبت های حمایتی و تسکینی؛
گروه 2) کشورهایی که صرفا در حال ظرفیت سازی برای ارائۀ مراقبت های حمایتی و تسکینی هستند و این خدمات در آنها ارائه نمیشود؛
گروه 3) کشورهایی که در آنها مراقبت های حمایتی و تسکینی در برخی مناطق و توسط مراکز محدود ارائه میشود. این کشورها خود به دو زیر گروه تقسیم میشوند.
گروه 3 – الف) خدمات ناقص، بدون حمایت رسمی، وابسته به خیرین، محدودیت در دسترسی به مورفین، مراقبت ها بیشتر در منزل ارائه میشود و آموزش نیروی متخصص در این کشورها انجام نمیشود.
گروه 3 – ب) حمایت کافی از خدمات در برخی از مناطق وجود دارد. وجود منابع مالی مناسب برای ارائۀ مراقبت ها، دسترسی مناسب به مورفین، مراقبت ها در پارهای از موارد و بصورت مستقل توسط برخی مراکز درمانی ارائه میشود و آموزش نیروی متخصص تا حدی وجود دارد.
گروه 4) کشورهایی که در آنها مراقبت های حمایتی و تسکینی در نظام سلامت ادغام شده و خدمات آن در هماهنگی و بصورت یکپارچه با دیگر مراقبت های بهداشتی و درمانی قرار دارد.
این دستهبندی بر اساس معیارهای زیر انجام شده است.
- میزان پوشش مراقبت های حمایتی و تسکینی در کشور؛
- سطح آگاهی جامعه از مراقبت های حمایتی و تسکینی؛
- دسترسی به اپیوئیدها؛
- کیفیت آموزش و تربیت متخصصین مراقبت های حمایتی و تسکینی؛
- هزینۀ مراقبت های حمایتی و تسکینی؛
- ساختار و سطوح ارائه خدمات؛
- وجود سیاستهای کشوری برای مراقبت های حمایتی و تسکینی؛
- وجود طیف کامل مراقبت های حمایتی و تسکینی؛
- هماهنگی مراقبتها با جریان اصلی درمان و
- وضعیت پژوهش در زمینۀ مراقبت های حمایتی و تسکینی.
در گزارشی که در سال 2014 توسط سازمان جهانی بهداشت منتشر شده است، ایران در گروه «3 – ب» این گزارش قرار دارد. البته جایگاه ایران نسبت به دورۀ قبلی ارزیابی مربوط به سال 2006، که ایران در گروه 2 قرار داشته ، ارتقاء یافته است.
در حال حاضر معدود مراکز مراقبت های حمایتی و تسکینی موجود در ایران به صورت محلی فعالیت نموده و وجود نظامی یکپارچه که مدیریت و استاندارد سازی ساختار، فرایندهای عملیاتی و پروتکلهای آموزشیِ مربوط به مراقبت های حمایتی و تسکینی، را برعهده داشته باشد، وجود ندارد.
جایگاه ایران در جنبههای گوناگون مراقبت های حمایتی و تسکینی و کیفیت مرگ
طبق «فهرست کیفیت مرگ؛ رتبه بندی کشورها در مراقبت های حمایتی و تسکینی» (The 2015 Quality of Death Index. Ranking palliative care across the world) که توسط بنیاد لیِن (Lien) و با همکاری سرویس اطلاعاتی موسسۀ اکونومیست (The Economist Intelligence Unit) در سال 2015 منتشر شده است، 80 کشور از جنبههای گوناگون مراقبت های حمایتی و تسکینی و کیفیت مرگ مورد ارزیابی قرار گرفته اند.
نسبت استفاده کنندگان از مراقبت های حمایتی و تسکینی
درصد تخمینی کسانی که در هنگام مرگ از مراقبت های حمایتی و تسکینی بهره میبرند نسبت به تمام کسانی که در زمان مرگ به این مراقبتها احتیاج دارند. بر اساس این ارزیابی، ظرفیت ارائۀ این مراقبت های حمایتی و تسکینی در ایران بسیار اندک است به شکلی که در ایران از هر هزار نفری که در زمان مرگ به این مراقبتها احتیاج دارند، تنها حدود 1 نفر از آن بهره میبرد.
وجود نیروی متخصص و حرفه ای
وجود کسانی که در زمینۀ مراقبت های حمایتی و تسکینی آموزش دیده باشند رابطۀ مستقیمی با توسعۀ این خدمات در هر کشور دارد. مراقبت های حمایتی و تسکینی در بسیاری از کشورهای پیشرفته به عنوان یک تخصص جداگانه شناخته شده و تدریس میشود. ایران در ارزیابی سال 2015 اکونومیست از 80 کشور، به جایگاهی بهتر از رتبۀ 78 ام در وجود نیروی حرفهای برای ارائۀ مراقبتهای تسکینی دست نیافته است.
مقرون به صرفه بودن مراقبت های حمایتی و تسکینی
حمایت دولتی و فعالیت خیریهها باعث سهولت دسترسی طبقات مختلف جامعه به مراقبت های حمایتی و تسکینی میشود. بر خلاف ضعف شدید ایران در ارائۀ این مراقبتها در نبود حمایتهای دولتی و پوشش بیمه ای، ایران در رتبۀ 56 ام در رده بندی مقرون به صرفه بودن مراقبت های حمایتی و تسکینی بین 80 کشور بررسی شده قرار گرفته است. کسب این رتبه به لطف فعالیت خیریهها و سازمانهای مردم نهاد در عرصه مراقبت های حمایتی و تسکینی بدست آمده است. مراکزی که این خدمات را به صورت رایگان در اختیار بیمار و خانوادۀ او قرار میدهند یا به شکل دیگری به ایشان در فراهم کردن شرایط مورد نیاز بیمار کمک میکنند.
ارتباط جامعه با مراقبت های حمایتی و تسکینی
ایران در رتبۀ 77 در ارتباط جامعه با مراقبت های حمایتی و تسکینی قرار دارد. آگاهی جامعه از نقش این مراقبتها، مطالبه گری اجتماعی، فعالیتهای داوطلبانه و همکاری نیکوکاران، اساس پیوند میان مراقبت های حمایتی و تسکینی و جامعه است. شناخت بیشتر جامعه نسبت به این خدمات، از یک سو باعث افزایش تمایل و درخواست برای راه اندازی آن و از طرف دیگر، افزایش سرمایههای اجتماعی برای توسعۀ آن، میشود.
رتبهبندی کلی
توسعۀ مراقبت های حمایتی و تسکینی در یک کشور، به حمایتهای دولت، فعالیت خیریهها و همیاری متخصصان، آگاهی مردم، وابسته است. در حالی که بیشتر کشورهای شاخص در رتبه بندی کلی، کشورهای پیشرفته و ثروتمندی هستند که به رفاه بالای اجتماعی شناخته میشوند، اما کشورهایی مانند مغولستان، پاناما، اوگاندا و اردن نیز در سالهای اخیر با همکاری دولت، مردم و متخصصین توانسته اند زندگی راحت تری را برای مبتلایان به بیماریهای سخت، خصوصا سرطان فراهم کنند. رتبۀ کلی ایران در ارائۀ مراقبت های حمایتی و تسکینی و تامین کیفیت مرگ 73 از میان 80 کشور ارزیابی شده است.
