عوارض درمان سرطان > عوارض شیمی درمانی > عوارض گوارشی
عوارض گوارشی ناشی از شیمی درمانی
داروهای شیمی درمانی ممکن است به سلول‌های پوشاننده‌ی دهان، حلق، مری، معده و روده آسیب برسانند. این آسیب‌ها، وابسته به این که در کجای دستگاه گوارش اتفاق بیُفتد ممکن است باعث عوارض گوارشی مختلف شود. خشکی دهان، آفت دهان و حلق، تغییر در احساس طعم‌ها، تهوع و استفراغ، یبوست یا اسهال، از دست دادن اشتها، دل‌درد، نفخ، و سوء‌هاضمه، مهم‌ترین عوارض گوارشی شیمی درمانی هستند.
شاید وجود زخم در دهان، تغییر حسِ چشایی، تهوع و یا بی‌اشتهایی، باعث شود شما کمتر غذا بخورید و ازین رو باعث کاهش انرژی، لاغر شدن و ضعف عمومی در بدن شما شود. بنابراین مصرف غذاهای سالم، مغذی، پر کالری و حاوی پروتئین در طول شیمی درمانی برای شما ضروری است.
شیمی درمانی ممکن است عوارض ناخواسته‌ای را در قسمت‌های مختلف دستگاه گوارش شما ایجاد کند. در اینجا می‌توانید با عوارض مربوط به هر قسمت از دستگاه گوارش آشنا شوید:
آسیب‌های دهان و حلق
بعضی از انواع شیمی درمانی، به سلول‌های پوشاننده‌ی داخل دهان و حلق که رشد بالایی دارند، آسیب می‌رساند. این مساله می‌تواند بر روی دندان‌ها، لثه‌ها، پوشش دهان و غدد بزاقی اثر بگذارد. بیشتر این آسیب‌ها تا چند روز پس از اتمام شیمی درمانی، بر طرف می‌شوند.
مشکلات دهانی و حلقی شایع:
در طول شیمی درمانی یا بعد از تمام شدن آن، ممکن است با مشکلاتی مانند موارد زیر روبرو شوید:
- خشکی دهان (کم شدن یا توقفِ تولید بزاق)
- تغییر در احساس طعم و بو
- عفونت لثه‌ها، دندان‌ها یا زبان
- افزایش حساسیت به سرما یا گرما
- زخم و آفت‌های دهانی
- مشکل در غذا خوردن، وقتی دهان زخمی است.
کنترل و پیشگیری از عوارض مربوط به دهان
- حداقل دو هفته قبل از شیمی درمانی به دندان‌پزشک مراجعه کنید و تمام درمان‌های لازم برای دندان‌ها را حتی‌الامکان انجام دهید. از پزشک، زمان مناسب برای مراجعه به دندان‌پزشک را بپرسید و حتماً دندان‌پزشک را از بیماری خود و برنامه‌ی درمان مطلع نمایید.
- وضعیت زبان و دهان خود را روزانه بررسی کنید. شما با اینکار می‌توانید زخم‌های دهانی، آفت‌های سفید رنگ یا عفونت را به محض بروز ببینید. در صورت مشاهده‌ی چنین مواردی این موضوع را در اسرع وقت به پزشک یا پرستار خود اطلاع دهید.
- دهان خود را مرطوب نگه دارید. با گرداندن آب در دهان، مکیدن تکه‌های یخ، جویدن آدامس‌های بدون قند یا مکیدن آب نبات‌های بدون قند دهان خود را مرطوب نگه دارید. دهان، دندان ها، لثه‌ها و زبان خود را تمیز نگه دارید.
- بعد از هر وعده‌ی غذایی مسواک بزنید.
- از مسواک‌های بسیار نرم استفاده کنید. شستن مسواک با آب گرم، آن را لطیف‌تر می‌کند.
- در صورت دردناک بودن در حین مسواک زدن، می‌توانید از سواب‌های پنبه‌ای یا گوش پاک‌کن برای تمیز کردن دهان استفاده کنید.
- از خمیر دندان‌های فلوراید‌دار یا ژل‌های حاوی فلوراید که دندان‌پزشک تجویز می‌کند، استفاده کنید.
- از دهان‌شویه‌های بدون الکل استفاده کنید. (روزی 4-3 بار محلول حاویِ یک چهارمِ قاشق چای‌خوری جوش شیرین، یک هشتمِ قاشق چای‌خوری نمک در یک فنجان آب ولرم شستشو دهید.
- در صورتی‌که پلاکت خون شما پایین است، در مورد استفاده از نخ دندان با پزشک خود مشورت کنید. درغیر این صورت می‌توانید از نخ دندان استفاده کنید. مگر اینکه نخ دندان باعث خونریزیِ لثه‌هایتان شود.
- اگر دندان مصنوعی دارید باید از محکم و ثابت بودن آنها اطمینان حاصل نمایید. مدت استفاده از دندان‌های مصنوعی را در طول روز کاهش دهید.
- غذاهایی را انتخاب کنید که نرم و مرطوب هستند مانند غلات پخته شده، پورهی سیب زمینی و خاگینه.
- لقمه‌های کوچک بردارید و آنها را به آرامی بجوید و با غذا مایعات بنوشید.
- غذاها را با عصاره‌های گوشت، آب خورشت‌ها، سس‌ها و یا سایر مایعات، نرم کرده و بعد میل کنید.
- از موادی، مثل موارد زیر، که می‌توانند باعث آسیب، خراش یا سوزش دهان شوند، دوری کنید:
-
- غذاها و خوردنی‌های تند و پر ادویه (مثل کاری و سس تند)
- میوه‌ها و سبزیجاتی که حالت اسیدی دارند (مثل گوجه فرنگی، پرتغال، لیمو و گریپ‌فورت)
- خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هایی که قند زیادی دارند
- نوشیدنی‌های الکلی
- انواع دخانیات و مشتقات تنباکو مثل سیگار، پیپ، سیگار برگ و تنباکوی جویدنی
- خلال دندان یا هر جسم تیز دیگر.
-
تهوع و استفراغ
تهوع و استفراغ یکی از عوارض گوارشی شایع در کسانی است که تحت شیمی درمانی قرار دارند. تهوع و استفراغ، ممکن است در طول شیمی درمانی ، بلافاصله پس از آن، یا ساعت‌ها و حتی روزها بعد از آن، به وجود آید. معمولاً در روزهایی که شیمی درمانی انجام نمی‌شود، بیمار حال مساعدتری دارد.
داروهای جدید می‌تواند از تهوع و استفراغ پیشگیری کند. با مصرف این داروها یک ساعت قبل از شیمی درمانی و به مدت چند روز بعد از آن می‌توان تهوع و استفراغ را کنترل کرد. داروی ضدِ تهوع باید حتماً توسط پزشک تجویز شود؛ چرا که به نوع داروی شیمی درمانی، مدت زمان اثر آن و واکنش بدن بستگی خواهد داشت. بهترین راه کنترل تهوع و استفراغ، پیشگیری از تهوع است.
پیشگیری و کنترل تهوع و استفراغ
- غذاهای کم ادویه و بی ادویه و آسانْ هضم و نوشیدنی‌هایی که معده را تحریک نمی‌کنند بخورید. خوردن تُست‌ها، ژله‌ها و بیسکوییت‌های ساده هم قابل توصیه است.
- معمولاً بهتر است که قبل از شیمی درمانی یک وعده غذای سبک بخورید. در بعضی افراد معده‌ی خالی (نخوردن چیزی 3-2 ساعت قبل از شیمی درمانی) بهتر است. بعد از شیمی درمانی هم بهتر است تا یک ساعت چیزی نخورید.
- به جای 3 وعده غذای پرحجم در روز، بهتر است 6-5 وعده‌ی غذایی کم حجم میل کنید. قبل یا هنگام خوردن غذا، مایعات زیادی ننوشید. نباید بلافاصله بعد از غذا دراز بکشید.
- از غذاها و نوشیدنی‌ها‌یِ ولرم (نه داغ و نه سرد) استفاده کنید.
- از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هایی که بوی زیاد و قوی‌ای دارند مانند: قهوه، ماهی، پیاز، سیر و غذاهای پر ادویه یا سرخ شده، پرهیز نمایید.
- خوردن کمی بستنی یخی یا یخ در بهشت، به پیشگیری از حالت تهوع کمک می‌کند.
- مکیدن آبنبات‌های بدونِ قندِ نعنایی یا آب‌نبات ترش (در صورتی‌که دهان زخم نباشد) توصیه می‌شود.
- تمدد اعصاب قبل از شیمی درمانی و آرام بودن باعث می‌شود که شما حالت تهوع کمتری داشته باشید. با کشیدن نفس عمیق یا مرور خاطرات، تصاویر و تخیلاتی که احساس خوبی در شما ایجاد می‌کند و با فعالیت‌های لذت‌بخش مانند کتاب خواندن، گوش دادن به موسیقی و یا سایر سرگرمی‌ها، تمدد اعصاب کنید.
- در صورت احساس استفراغ، نفس کشیدن آرام و عمیق یا قدم زدن در هوای تازه می‌تواند به شما کمک کند.
- با گفت‌و‌گو با دوستان یا اعضای خانواده، گوش دادن به موسیقی یا دیدن فیلم سرِ خود را گرم کنید.
تغییر اشتها
شیمی درمانی می‌تواند باعث تغییر اشتها شود. کاهش اشتها می‌تواند علت‌های مختلفی داشته باشد. بی‌اشتهایی ممکن است در نتیجه‌ی وجود حالت تهوع و استفراغ به وجود آید. ممکن است ناراحتی‌های دهانی و حلقی (که منجر به غذا خوردن سخت می‌شود)، باعث بی‌اشتهایی شوند. ضعف عضلانی، خستگی و بی‌حالی هم می‌توانند باعث بی‌اشتهایی شوند. گاهی هم این تغییر در اشتها در نتیجه‌ی افسردگی به وجود می‌آید. از طرف دیگر بعضی از درمان‌های سرطان باعث افزایش اشتها و زیاد شدن وزن می‌شود.
بی‌اشتهایی، کاهش تغذیه و تغذیه‌ی نامناسب موجب کاهش وزن، ضعف و خستگی می‌شود. خوردن غذاهایی که سرشار از پروتئین، ویتامین و کالری باشد به بدن کمک می‌کند تا بافت‌هایی که در اثر شیمی درمانی آسیب دیده‌اند را بازسازی کند. همچنین با تقویت دستگاه ایمنی، از بروز عفونت پیشگری می‌کند.
راه‌های کنترل بی‌اشتهایی
- به جای 3 وعده غذای پرحجم، روزانه 5 الی 6 وعده غذای پر کالری و سرشار از پروتئین بخورید.
- یک برنامه‌ی غذایی تنظیم کنید. طبق برنامه، هر روز در زمان مشخص شده در برنامه، حتی اگر گرسنه نیستید، غذا بخورید.
- اگر نمی‌خواهید غذاهای جامد بخورید بهتر است از شِیْک‌ها، آب‌میوه ها، عصاره‌ها و سوپ استفاده کنید.
- از قاشق و چنگال پلاستیکی استفاده کنید تا طعم آهن بعضی از داروها را در دهان کمتر احساس کنید، پخت‌و‌پز در ظروف شیشه‌ای هم می‌تواند به کاهش احساس طعم فلزی کمک کند.
- با انجام فعالیت‌های خاص نظیر پیاده‌روی کوتاه، اشتهای بیشتری برای میل غذا خواهید داشت. قبل و هنگام غذا کمتر مایعات بخورید تا باعث کاهش اشتهای شما نشود.
- با تغییر محلِ صرف غذا، خوردن غذا با دیگران، تماشا کردن تلویزیون و گوش کردن به رادیو در حین خوردن غذا و تهیه‌ی غذاهای جدید در رژیم غذایی تنوع ایجاد کنید. این کار به تقویت اشتها کمک می‌کند.
- اگر برای مدتی طولانی نمی‌توانید غذا بخورید و در حال کاهش وزن هستید، با مشورت پزشک و یا مشاور تغذیه، استفاده از داروهای اشتها آور، ویتامین‌ها و مکمل‌های غذایی (مانند نوشیدنی‌های پروتئین دار) را آغاز کنید.
اسهال
اسهال، به نرم، شل یا آبکی شدن مدفوع می‌گویند که معمولاً باعث نیاز مداوم به دفع می‌شود. شیمی درمانی با آسیب زدن به سلول‌های سالمی که روده‌ی بزرگ و روده‌ی کوچک را پوشانده‌اند، می‌تواند باعث ایجاد اسهال شود.
راه‌های کنترل اسهال
- به جای 3 وعده غذای پرحجم، روزانه 5 الی 6 وعده غذای کم حجم بخورید.
- املاح از دست رفته‌ی بدنتان را جبران کنید. سدیم و پتاسیم از مهم‌ترین این املاح هستند. شما می‌توانید با خوردن غذاهایی که سدیم و پتاسیم بالایی دارند و میوه‌هایی از قبیل موز، پرتقال، هلو، عصارهی زردآلو و سیب زمینیِ آب پز یا پورهی سیب زمینی، این نمک‌های از دست رفته را تا حدودی جبران نمایید.
- روزانه 8 الی 12 لیوان مایعات بنوشید. این مایعات می‌تواند شامل آب، عصارهی رقیق گوشت، لیموناد زنجبیلی یا نوشیدنی‌های انرژی زا باشند. از نوشیدن مایعات خیلی سرد یا داغ خودداری کنید. نوشیدنی‌ها را به آرامی بنوشید. از نوشیدنی‌های گازدار پرهیز کنید. یک گزینه‌ی مناسب برای نوشیدن، اُ آر اِس (ORS – محلول سرُم خوراکی، برای درمان کم آبیِ بدن) است.
- غذاهای کم فیبر بخورید. غذاهایی که فیبر زیادی دارند باعث شدید‌‌تر شدن اسهال می‌شوند. مثال‌هایی از غذاهای کم فیبر شامل موز، برنج سفید، نان سفید و ماست ساده هستند. نان، بیسکوییت و دیگر مواد غذایی سبوس‌دار را نخورید.
- در صورت طولانی شدن مدت اسهال (بیشتر از 24 ساعت) و یا درد و دل پیچه همراه اسهال حتماً به پزشک یا پرستار خود اطلاع دهید. ممکن است پزشک با تجویز دارو یا گاهی سرُم آب و مواد دفعی از دست رفته را جبران کند.
- پس از اجابت مزاج از آب، جهت شستشو و طهارت استفاده کنید. در صورت آسیب به مقعد و راست روده، و یا خونریزی از آن یا هموروئید (بواسیر) به پزشک یا پرستار خود مراجعه کنید.
- در مورد رژیمِ مایعات سبک، با پزشک خود صحبت کنید. چنین رژیمی به استراحتِ روده کمک می‌کند. این رژیم برای 5 روز یا کمتر انجام می‌شود.
- نوشیدنی‌ها را با دمای معمولی اتاق استفاده نمایید.
- از خوردن غذاهای پر ادویه یا چرب، پرهیز نمایید.
- مصرف شیر و محصولات لبنی مانند بستنی، خامه و پنیر را محدود کنید.
- از نوشیدنی‌های الکلی دوری کنید.
- غذاهای دارای فیبر بالا و غذاهایی که باعث ایجاد نفخ می‌شود نخورید.
یبوست
یبوست به معنی خشک شدن بیش از حدِ مدفوع است که ممکن است با کاهش دفعاتِ دفع، سختی دفع، و آسیب به روده، راست روده و مقعد همراه باشد. داروهایی که در شیمی درمانی استفاده می‌شود و مُسَکِن‌ها می‌توانند باعث یبوست شوند. علاوه بر این، یبوست در افراد غیرفعال و در نشستن‌ها و دراز کشیدن‌های طولانی نیز رخ می‌دهد. مصرف کم فیبر یا مایعات نیز می‌تواند باعث ابتلا به یبوست شود.
در یبوست ممکن است اجابت مزاج دردناک و همراه با دفع گاز زیاد و حتی خونریزی باشد. همچنین ممکن است با انقباض و دل پیچه و یا احساس فشار در مقعد همراه باشد برای تشخیص یبوست، لازم است تعداد دفعات اجابت مزاج را در روز و هفته ثبت کنید. میزان ثبت شده را باید به اطلاع پزشک یا پرستار خود رسانید و عادی یا غیرعادی بودن آن را جویا شوید.
راه‌های کنترل یبوست
- روزانه حداقل 8 لیوان آب یا مایعات دیگر بنوشید. زیاد نوشیدن مایعات گرم یا ولرم مانند چای، قهوه و یا میوه‌هایی مثل آلو به بهبود یبوست کمک می‌کند.
- فعالیت‌های روزانه نظیر پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری یا انجام یوگا درکنترل یبوست موثر است. اگر نمی‌توانید راه بروید از پزشک درباره‌ی تمرین‌هایی که بتوانید آنها را بصورت نشسته یا خوابیده انجام دهید پرس‌و‌جو کنید.
- خوردن غذا با فیبر زیاد و نوشیدن مایعات زیاد می‌تواند مدفوع را نرم کند. اما قبل از مصرف غذاهای فیبردار با پزشک خود یا مشاور تغذیه مشورت کنید. نان‌ها و بیسکوییت‌های کامل (سبوس‌دار)، غلات، دانه‌های خشک، سبزیجات خام، میوه‌های تازه و خشک شده، آجیل و مغزها و ذرت بوداده سرشار از فیبر هستند.
- در صورتی‌که یبوست شدت یابد، ممکن است پزشک، شما را به انجام تنقیه توصیه کند.
نوشته شده بر اساس:
NCI – Gastrointestinal Complications (PDQ®)
متون آموزشی بیمارستان الزهرا
Chemocare – chemotherapy side-effects – mouth sores due to chemotherapy
